Η εξάρτηση σύμφωνα με τον Claude Olievenstein στηρίζεται σε τρεις άξονες: α) στη δομή της προσωπικότητας του ατόμου β) το είδος της εξάρτησης, καθώς είναι αδύνατο κάποιος να εξαρτηθεί από οτιδήποτε γ) το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο στο οποίο γίνεται η «συνάντηση» του ατόμου με το αντικείμενο της εξάρτησης.
Παρατηρούμε ότι μερικά άτομα επιδεικνύουν «αδυναμία ενηλικίωσης» που συνήθως οφείλεται στην «καθήλωση» στα πρώτα στάδια της ψυχολογικής ανάπτυξης τους. Τα άτομα αυτά παρατηρούμε ότι έχουν την τάση να είναι εγωκεντρικά, ναρκισσιστικά και σαφώς να παρουσιάζουν δυσκολίες στην ανάπτυξη ουσιαστικών σχέσεων με άλλα άτομα. Και αυτό γιατί υπάρχει αφύσικη προσκόλληση στους γονείς και ιδίως στη μητέρα με αποτέλεσμα να μην μπορεί το άτομο να μπει στο στάδιο της ενηλικίωσης φυσιολογικά με συνέπεια να επιλέγει κάποια κατάχρηση ή εξάρτηση από ουσίες ή τροφές, προκειμένου να ανακουφιστεί από τις εσωτερικές συγκρούσεις που βιώνει και οδηγείται σε φαντασιώσεις άσχετες με την πραγματικότητα που το περιβάλλει.
Αδυναμία ενηλικίωσης και εξαρτήσεις. Πώς αυτα τα δύο συσχετίζονται; Πως η αδυναμία ενηλικίωσης παίζει ρόλο στις εξαρτήσεις;
Ας τα πάρουμε λοιπόν από την αρχή.
Έρευνες εκατό και πλέον ετών έχουν αποδείξει πως ο ρόλος των ερεθισμάτων που δέχεται το έμβρυο, μέσα στην μήτρα είναι πολύ σημαντικός. Η προγεννητική ψυχολογία μάς αποκαλύπτει πως η ενδομήτρια εμπειρία του ανθρώπου παίζει καθοριστικό ρόλο στη ζωή μας ως ενήλικες. Όσα καταγράφονται στον εσωτερικό μας κόσμο από τη σύλληψη και έως τα πρώτα στάδια της παιδικής μας ηλικίας, τα 5-6 πρώτα δηλαδή χρόνια της ζωής μας ενεργοποιούνται όσο μεγαλώνουμε και συμβάλλουν στη διαμόρφωση της συμπεριφορά μας, της σωματικής υγείας, της ψυχικής μας ισορροπίας και σίγουρα των σχέσεων που θα δημιουργήσουμε με τους άλλους.
Όπως είπε και ο Βρετανός ψυχολόγος John Bowlby, που πρώτος εισήγαγε τον όρο «attachment» (δεσμός, πρόσδεση, προσκόλληση) και περιέγραψε τον δεσμό δύο ατόμων, ως μια «ψυχολογική επικοινωνία μεταξύ τους», ο «δεσμός» είναι ένας όρος που αναφέρεται στην κατάσταση και την ποιότητα των δεσμών του ατόμου. Σύμφωνα με την θεωρία Attachment theory: Ένα άτομο ως έμβρυο, ως βρέφος και ως παιδί έχει καταγράψει πεποιθήσεις και συμπεριφορές επηρεασμένο από τους σημαντικούς Πρώτους της ζωής τους (συνήθως με τους γονείς και κυρίως με τη μητέρα) και μεγαλώνοντας φέρονται, πράττουν ανάλογα. Οι αναπαραστάσεις αυτές εξακολουθούν να λειτουργούν ως «ενεργά πρότυπα» για την καθοδήγηση των αλληλεπιδράσεων του εαυτού με τους άλλους στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ο Bowlby, έκανε σαφή διάκριση μεταξύ των εννοιών «εξάρτηση» και «δεσμός», καθώς θεωρούσε την εξάρτηση ένδειξη παλινδρόμησης, ενώ τον δεσμό μια φυσική λειτουργία που παραμένει παρούσα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού και συμβάλλει στην αίσθηση της ασφάλειας του που με τη σειρά της επιτρέπει την ανεξαρτητοποίησή του.
Επομένως, αν στα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης του παιδιού δεν έχει εγκατασταθεί ένας υγιής ασφαλής δεσμός ανάμεσα στο παιδί και το άτομο που είναι υπεύθυνο για τη φροντίδα του, ενδέχεται το άτομο αυτό να τείνει να υιοθετήσει εξαρτητικές συμπεριφορές, για να αποκτήσει μια αίσθηση ασφάλειας.
Αναλυτικά:
Με τη μητέρα τα παιδιά δημιούργησαν την πρώτη σχέση τρυφερότητας και αφοσίωσης στον πρώτο συμβιωτικό δεσμό, τον δεσμό εκείνο που αργότερα θα προσπαθήσουν να αναβιώσουν στις ερωτικές σχέσεις της ενήλικης ζωής τους.
Στην διάρκεια αυτών των πρώτων σταδίων της ανάπτυξής τους η αγάπη τους για εκείνη είναι συναισθηματική και ερωτική. Όταν αναπτύξουν την ικανότητα να διαχωρίζουν τον εαυτό από τον άλλον, δηλαδή τη μητέρα που είναι το αντικείμενο ταύτισης και για τα δύο φύλα, αγόρια και κορίτσια, τότε η ώριμη προσωπικότητα, τόσο για τα αγόρια όσο και για τα κορίτσια, ολοκληρώνεται με
(α) την ανάπτυξη της αίσθησης του εαυτού τους ως ξέχωρου και αυτόνομου και
(β) την ανάπτυξη της ικανότητας συσχετισμού με τους άλλους.
Η ολοκλήρωση αυτών των δύο υποχρεώσεων σχετίζεται με την ανάπτυξη της ταυτότητας του φύλου, η οποία αρχίζει από την ηλικία των 18 μηνών, όπου ξεκινάει και η αυτονόμηση από την μητέρα και αρχίζει η διαδικασία ανάπτυξης. Βέβαια διαφέρει στα αγόρια και στα κορίτσια και σίγουρα καθοριστικό ρόλο παίζει το πόσο ομαλά έγινε όλη αυτή η διαδικασία. Για την ανάπτυξη της αρσενικής ταυτότητας, τα αγόρια πρέπει να καταστείλουν τη συναισθηματική τους δέσμευση με τη μητέρα και να αλλάξουν την πορεία διαδικασίας ταυτισμού τους με την εικόνα του πατέρα.
Τα κορίτσια δεν αισθάνονται την ανάγκη να διαχωριστούν από τη μητέρα για να αναπτύξουν τη γυναικεία ταυτότητα, γιατί είναι το ίδιο φύλο, άρα στις περισσότερες γυναίκες, είναι πιο εύκολο να αναπτύξουν την ταυτότητα του φύλου τους και να γίνουν σαν τη μητέρα τους είναι όμως δύσκολο να ανεξαρτητοποιηθούν. Εφόσον οι γυναίκες πρέπει να καταπνίξουν τη σεξουαλική έλξη προς τη μητέρα, αλλά όχι το συναισθηματικό δεσμό, ο οποίος είναι κυρίαρχος στις ερωτικές τους εμπειρίες. Για αυτό και για τις γυναίκες, δεν υπάρχει ικανοποιητική σεξουαλική σχέση χωρίς συναισθηματικό δεσμό.
Από την άλλη πλευρά, οι άντρες πρέπει να καταστείλουν τη συναισθηματική προσήλωση προς τη μητέρα αλλά όχι τη σεξουαλική έλξη, για αυτό και ο σεξουαλικός δεσμός είναι κυρίαρχος στις ερωτικές τους σχέσεις. Συμπέρασμα: «για τους άντρες η ερωτική πλευρά κάθε σχέσης παραμένει πάντα η πιο ακαταμάχητη, ενώ για τις γυναίκες η συναισθηματική κατάσταση είναι πάντα η πιο σημαντική».
Άρα σύμφωνα με τον John Bowlby μέσα από τη διαδικασία αυτή Attachment theory μπορούν να δημιουργηθούν 4 τύποι προσκόλλησης/δεσμού.
Τύπος 1ος: Αγχώδης /Tύπος Εμμονής
«Θέλω να έχω απόλυτη συναισθηματική οικειότητα με τους άλλους, αλλά συχνά βρίσκω ότι οι άλλοι είναι απρόθυμοι να έρθουν όσο κοντά θα ήθελα. Δεν νιώθω άνετα, όταν δεν έχω στενές σχέσεις αλλά μερικές φορές ανησυχώ ότι οι άλλοι δεν με εκτιμούν τόσο όσο τους εκτιμώ εγώ». Στον τύπο αυτό κατατάσσονται τα άτομα που είναι εξαρτημένα από τον σύντροφό τους. Ζητούν συνέχεια την επιβεβαίωση και τη στοργή, θέλουν να ακούν κομπλιμέντα και παραπονιούνται, αν δεν τους χαϊδεύεις ή δεν τους φιλάς. Για αυτούς η σχέση ή ο γάμος αποτελεί την απόλυτη δέσμευση και τη συνεχή επαφή. Συχνά τείνουν να εξιδανικεύουν τους συντρόφους, για να ακουμπούν στις δικές τους προσδοκίες. Ο φόβος της εγκατάλειψης είναι μόνιμος και αν τελειώσει μια σχέση ή επέρχεται ένα διαζύγιο είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποδεχτούν το γεγονός. Έχουν ακραίες συμπεριφορές και έντονες εκρήξεις θυμού. Ο αγχώδης/τύπος εμμονής είναι και ο πιο εξαρτητικός, Επιθυμία τους είναι να έχουν πολύ στενές σχέσεις, αλλά αισθάνονται ότι κανείς δεν είναι ποτέ τόσο κοντά τους όσο θα ήθελαν να είναι. Χωρίς οικείες σχέσεις, αισθάνονται μοναξιά και δυσφορία.
Τύπος 2ος: Απορριπτικός- αποφευκτικός δεσμός
«Νιώθω άνετα χωρίς στενές συναισθηματικές σχέσεις. Είναι πολύ σημαντικό για μένα να αισθάνομαι ανεξάρτητος και αυτάρκης και προτιμώ να μη βασίζομαι στους άλλους ή να αφήνω τους άλλους να βασίζονται σε μένα». Οι άνθρωποι αυτοί τείνουν να χρειάζονται να είναι αυτάρκεις και αποφεύγουν να βασίζονται σε άλλους ή να αφήνουν να βασίζονται πάνω τους. Πολλές φορές υποθέτουν ότι οι άλλοι θα είναι εχθρικοί ή απορριπτικοί και επειδή ακριβώς περιμένουν αυτή την αντιμετώπιση, ανταποδίδουν προκαταβολικά επιδεικνύοντας αποστασιοποίηση ή καυστικότητα και ισχυρογνωμοσύνη. Όσον αφορά τη σεξουαλική ζωή, η γυναίκα-αποφευκτική τείνει να μην έχει πολλούς συντρόφους ενώ ο άνδρας είναι πιο ενεργός. Πάντως και τα δύο φύλα τείνουν να μην ευνοούν τη ρομαντική πλευρά του σεξ προτιμώντας πρακτικές που περιλαμβάνουν λιγότερη συναισθηματική επαφή.
Τύπος 3ο: Φοβικός-αποφευκτικός δεσμός
«Νιώθω άβολα να έχω στενές σχέσεις με άλλους. Θέλω συναισθηματικά στενές σχέσεις, αλλά το βρίσκω δύσκολο να εμπιστεύομαι ή να βασίζομαι πάνω τους. Κάποιες φορές ανησυχώ ότι θα πληγωθώ εάν αφήσω τον εαυτό μου να έρθει πολύ κοντά με κάποιον». Οι άνθρωποι αυτοί έχουν ανάμεικτα συναισθήματα για τις κοντινές σχέσεις. Από τη μία θέλουν συναισθηματικά στενές σχέσεις, από την άλλη, δεν μπορούν να εμπιστευτούν εύκολα ή να βασιστούν στους άλλους. Ο τρόπος συσχετισμού με τους άλλους είναι κάπως απρόβλεπτος και συχνά έχουν αρνητικές εντυπώσεις όχι μόνο για τους εαυτούς τους αλλά και για τους συντρόφους τους.
Τύπος 4ο: Ασφαλής δεσμός
«Είναι σχετικά εύκολο για μένα να έχω στενές συναισθηματικές σχέσεις. Νιώθω άνετα να βασίζομαι στους άλλους και να βασίζονται σε μένα. Δεν ανησυχώ ότι θα μείνω μόνος/η ή ότι οι άλλοι δε με αποδέχονται». Τα άτομα αυτά νιώθουν τη σιγουριά ότι μπορούν να αγαπηθούν και αισθάνονται άνεση με τις στενές συναισθηματικές σχέσεις χωρίς να αποφεύγουν την οικειότητα ή να την αναζητούν σε υπερβολικό βαθμό. Τα άτομα με ασφαλή τύπο, μπορούν εύκολα να πλησιάσουν τους άλλους σε μια σχέση και να χαρούν την οικειότητα. Δεν έχουν δυσκολία στο να βασίζονται στους άλλους και επιτρέπουν να βασίζονται πάνω τους. Ταυτόχρονα, δεν ανησυχούν για το αν θα γίνουν αποδεκτοί ή αν θα μείνουν μόνοι.
Συμπέρασμα:
Είναι καθοριστικό οι γονείς και ιδιαίτερα η μητέρα, προκειμένου το παιδί να μπορέσει να αναπτυχθεί και να περάσει σταδιακά από την πλήρη εξάρτηση στην ανεξαρτησία, να αφήνουν χώρο στο παιδί τους, για να μπορεί να στηριχθεί στο Εγώ του, μειώνοντας σταδιακά την εξάρτηση του από αυτούς. Αν η μητέρα συνεχίζει να καλύπτει ή και να υπερκαλύπτει τις ανάγκες του παιδιού της, εκείνο θα θεωρεί ότι όλες του οι επιθυμίες πρέπει να ικανοποιούνται άμεσα με αποτέλεσμα να συνεχίσει να εξαρτάται είτε από αντικείμενα είτε από πρόσωπα δημιουργώντας ροπή προς τις σχέσεις εξάρτησης.
Αυτή η διάσταση της εξάρτησης σχετίζεται με την υπερπροστασία που δείχνουν πολλοί γονείς στα παιδιά τους μην αφήνοντάς τα να μεταβούν ουσιαστικά στο στάδιο της Ενηλικίωσης. Έτσι, τελικά, το παιδί μεγαλώνοντας μπορεί να αναπτύξει εξαρτητικές συμπεριφορές ως διέξοδο στην προσωπική του δυσφορία που προκύπτει ενδεχομένως από τη ματαίωση των επιθυμιών του.
Οι διάφορες εξαρτητικές συμπεριφορές (χρήση ουσιών, διατροφικές διαταραχές, αλλά και ορισμένες σεξουαλικές συμπεριφορές) υποδεικνύουν την αποτυχία των διεργασιών της εφηβείας και την ελλιπή επεξεργασία της υποβόσκουσας ψυχικής διαμάχης. Ο έφηβος υιοθετώντας εξαρτητικές συμπεριφορές προσπαθεί να βγει από την ψυχική ένταση και το άγχος, υιοθετώντας κάποιο υποκατάστατο (ουσίες, σχέσεις) που του επιτρέπει να διατηρεί το αίσθημα της ταυτότητάς του και συγχρόνως του δίνει την αίσθηση της κυριαρχίας.
Σημαντικό είναι να τονίσουμε ότι στην προσπάθεια να ανεξαρτητοποιηθεί ο έφηβος από τους (υπερπροστατευτικούς) γονείς του μπορεί να παρατηρηθούν έντονες συγκρούσεις και αυτό γιατί είναι ο τρόπος με τον οποίο ο έφηβος προσπαθεί να κρατήσει απόσταση από τους γονείς του, όμως στην πραγματικότητα (υποσυνείδητα) εξασφαλίζει την παράταση της εξάρτησης από τους γονείς.
Μια επιπλέον διάσταση της εξάρτησης ενός ατόμου από μια ουσία, έχει να κάνει με την αίσθηση της απομόνωσης από το περιβάλλον που είναι πολλές φορές τραυματικό και με την εντύπωση της ελευθερίας που το άτομο φαίνεται να βιώνει υιοθετώντας μια εξαρτητική ουσία. Στην πραγματικότητα, όμως, αν η εξάρτηση φτάσει στον εθισμό, τότε το άτομο ανάγει το αντικείμενο της εξάρτησης ως το σπουδαιότερο κομμάτι της καθημερινότητάς του και οργανώνει τη ζωή του γύρω από αυτό, θυσιάζοντας στην πραγματικότητα την ελευθερία του, προκειμένου να ικανοποιήσει την επιθυμία του.
Για αυτό οι γονείς δεν πρέπει να ξεχνάνε ότι το στάδιο της εφηβείας, είναι μια πολύ σημαντική εμπειρία αλλαγής που καθορίζεται από βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες καθώς και από τα βιώματα της παιδικής τους ηλικίας. Οι αλλαγές που του συμβαίνουν, επηρεάζουν το σώμα αλλά και την ψυχολογία του και σίγουρα χρειάζεται να αποστασιοποιηθεί από τους γονείς, ούτως ώστε να μπορέσει μόνο του να γνωρίσει τις νέες του ανάγκες.
Σπυροπούλου Εύα
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας- Εμψυχώτρια Θ.Π.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
Pervin L, Oliver J, «Θεωρίες προσωπικότητας, έρευνα και εφαρμογές», εκδόσεις Τυπωθήτω.
Winnicott D, «Διαδικασίες ωρίμανσης και διευκολυντικό περιβάλλον, μελέτες για τη θεωρία της συναισθηματικής ανάπτυξης», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2003.
Βορριά Π, Παπαληγούρα Ζ, «Η θεωρία του δεσμού», στο «Παιδί και Έφηβος, ψυχική υγεία και ψυχοπαθολογία, τόμος 1 τεύχος 2, εκδ. Καστανιώτη, 1999.